عقده ادیپ به معنای حس عشق و اشتیاق کودک به والدین دگرجنسگرا و حسادت و خشم نسبت به والدین همجنس است. به عبارت ساده، پسر احساس می کند که با پدرش برای مادرش رقابت می کند و دختر مشتاق جلب توجه و محبت پدر است. برای آشنایی بیشتر با این مفهوم با ما همراه باشید.
مفهوم عقده ادیپ از کجا می آید؟
فروید برای اولین بار مفهوم عقده ادیپ را در سال 1899 در کتاب خود به نام تعبیر خواب مطرح کرد. البته این اصطلاح تا سال 1910 به طور رسمی مورد استفاده قرار نگرفت، زمانی که با توسعه نظریه رشد روانی-جنسی اهمیت آن بیشتر شد. این نام از شخصیت «ادیپوس رکس» در نمایشنامه سوفوکل گرفته شده است، پسری که به طور تصادفی پدرش را می کشد و با مادرش ازدواج می کند.
در اساطیر یونانی، شخصیت ادیپ در بدو تولد رها می شود و تا زمانی که پس از کشتن پدرش و ازدواج با مادرش به هویت واقعی آنها پی نمی برد، نمی داند والدینش چه کسانی هستند.
منظور از عقده ادیپ چیست؟
در نظریه روانکاوی، عقده ادیپ به این معناست که کودک تمایل به درگیری جنسی با والدینی از جنس مخالف دارد. البته به این اشتیاق در دختران، عقده الکترا می گویند. این میل که به عمد سرکوب می شود، در اعماق ذهن کودک باقی می ماند، اما فروید معتقد است که همچنان بر رشد و رفتار کودک تأثیر می گذارد.
به گفته فروید، کودکان یک سری مراحل رشد ذهنی و جنسی را پشت سر می گذارند و در هر مرحله ضمیر ناخودآگاه بر لذت بردن از بخشی از بدن متمرکز می شود. این مراحل عبارتند از:
- فاز دهانی: از بدو تولد تا 18 ماهگی که شامل تسلط بر دهان و لذت مکیدن، لیسیدن، جویدن و گاز گرفتن است.
- فاز مقعدی: از 18 ماهگی تا 3 سالگی که بر لذت دفع یا حفظ ادرار و مدفوع تمرکز دارد.
- مرحله آلت تناسلی: از 3 تا 5 سالگی که مهمترین مرحله در رشد ذهنی و جنسی کودک است و در این مرحله کودکان جذب والدین دگرجنسگرا می شوند.
- فاز تأخیر: از 5 تا 12 سالگی، کودک احساسات نهفته سالم از جنس مخالف را تجربه می کند.
- فاز تناسلی: از سن 12 سالگی تا بزرگسالی، جایی که بلوغ سالم و علاقه جنسی ایجاد می شود.
فروید می گوید که عقده ادیپ نقش مهمی در مرحله آلت تناسلی دارد. در این مرحله کودک نسبت به والدین همجنس خود کشش جنسی پیدا می کند که منجر به خصومت با همجنس می شود. به گفته فروید، پسر می خواهد مادرش را تصاحب کند و جایگزین پدرش شود که رقیب احساسات مادرش است. همچنین طبق نظر فروید، تکمیل موفقیت آمیز این مرحله مستلزم همذات پنداری با والدین همجنس است و منجر به شکل گیری هویت جنسی بزرگسالان کودک می شود.
عقده ادیپ در مرحله آلت تناسلی رشد روانی-جنسی، 3 تا 5 سالگی رخ می دهد و نقطه عطف بسیار مهمی در شکل گیری هویت جنسی کودک است.
علائم اصلی عقده ادیپ چیست؟
فروید معتقد بود که همه کودکان این فرآیند را به عنوان بخشی از ماهیت رشد ترک می کنند و علائم زیر را نشان می دهند:
- وابستگی بیش از حد به والدین دگرجنسگرا؛
- متعلق به والدین دگرجنسگرا؛
- خصومت با والدین همجنسگرا؛
- حسادت والدین همجنس گرا؛
- احساس تسخیر توسط والدین دگرجنسگرا.
به نظر می رسد علت برخی از رفتارهای کودکان وجود این عقده در آنها باشد، رفتارهایی مانند:
- خشم یا پرخاشگری در کودک نسبت به والدین رقیب.
- خشم یا حسادت در صورت ابراز علاقه والدین رقیب به والد مورد علاقه.
- رفتار مبتنی بر تمایل کودک به ازدواج با والدین؛
- تلاش برای جلب توجه والدین عزیز؛
- دستور به دوری از پدر و مادر محبوب به پدر و مادر رقیب;
- اصرار بر خوابیدن بین والدین؛
- ابراز تمایل به ازدواج با والدین دگرجنسگرا در بزرگسالی.
به خاطر داشته باشید که هر درگیری بین کودک و والدین به دلیل عقده ادیپ نیست.
الکترا چیست؟
کارل یونگ این مشکل در دختران را عقده الکترا نامید، یعنی دخترانی که تمایل جنسی به پدر خود دارند و به مادر خود حسادت می کنند. البته فروید معتقد بود که اصطلاح عقده ادیپ شامل پسران و دختران می شود و تنها هر یک آن را به گونه ای متفاوت تجربه می کنند. نام این مجموعه از اسطوره یونانی به نام الکترا گرفته شده است. الکترا برادرش را متقاعد می کند که به او کمک کند تا مادرش را بکشد و انتقام قتل پدرش را بگیرد.
فروید معتقد بود که وقتی دختری متوجه می شود که آلت تناسلی ندارد، در دل او کینه ای نسبت به مادرش ایجاد می شود که او را بدون تجهیزات کافی به دنیا آورده است. البته این عصبانیت کم کم جا برای همدلی با مادر و درونی شدن صفات و خصوصیات والدین همجنس باز می گذارد.
نظرات فروید در مورد تمایلات جنسی زنان به شدت مورد انتقاد قرار گرفت. کارن هورنای روانکاو تعریف فروید از حسادت دخترانه را رد کرد و گفت: “پسران حسادت رحمی را تجربه می کنند زیرا باردار نیستند.”
عقده ادیپ چگونه حل می شود؟
تضادهای رشدی در تمام مراحل نظریه رشد روانی-جنسی فروید رخ داده است، تعارضاتی که اگر حل نشوند به شخصیت و هویت سالم منجر نمی شوند. کودک باید همذات پنداری با والدین همجنس و درگیری را در مرحله آلت تناسلی حل کند تا یک هویت سالم تشکیل دهد. در اینجا به سه نمونه از این درگیری ها اشاره می کنیم.
1. تأثیر Id (Id) و Self (Ego)
نهاد انسانی به دنبال ارضای فوری تمام خواسته های ناخودآگاه فرد است و ایگو یا خود واقع بینانه میان خواسته های نهاد فردی و خواسته های واقعی آن واسطه می شود. فروید می گوید که نهاد اولیه کودک تلاش می کند پدر را حذف کند، اما نفس واقع بینانه او (من) می داند که پدر رقیب قدرتمندی است. از سوی دیگر، او وابستگی مثبتی به پدرش احساس می کند که زمینه را برای همسان سازی با والدین همجنس گرا فراهم می کند.
اضطراب اختگی ناشی از عقده ادیپ
عقده ادیپ ترسی جدی و واقعی در ذهن پسر ایجاد می کند که به آن اضطراب اختگی می گویند. وقتی کودک از تفاوت های جسمی زن و مرد آگاه می شود، فکر می کند که آلت تناسلی از اندام تناسلی زنانه بریده شده است. او همچنین می ترسد که پدرش او را به خاطر این کشش جنسی به مادرش اخته کند.
ظهور امر ماورایی
برای حل این تعارض رشدی، یک مکانیسم دفاعی همانند سازی آغاز می شود. تعالی کودک با درونی کردن شخصیت پدر، سرکوب خواسته های نهاد کودک و وادار کردن نفس به عمل بر اساس معیارهای آرمان گرایانه شکل می گیرد و به نوعی اقتدار اخلاقی درونی تبدیل می شود.
فروید توضیح می دهد که کودک علاوه بر خودش سعی می کند از شخصیت پدر تقلید کند تا احساسات قوی عقده ادیپ را سرکوب کند. عوامل بیرونی مانند هنجارهای اجتماعی، آموزه های دینی و سایر تأثیرات فرهنگی نیز در سرکوب عقده ادیپ نقش دارند.
اگر عقده ادیپ حل نشود چه اتفاقی می افتد؟
اگر تعارضات رشدی در هر یک از مراحل روانی-جنسی حل نشود، تثبیت در آن مرحله از رشد رخ می دهد. یعنی تمرکز ساختار نفس کودک روی امیال و غرایز آن مرحله باقی می ماند و بدن وارد مراحل بعدی می شود. به گفته فروید، پسرانی که از عهده این تعارض بر نمی آیند با «تحکیم مادری» و دختران با «تحکیم پدری» مواجه می شوند.
نقد عقده ادیپ
اگرچه نظریه فروید در آن زمان بحث برانگیز بود، اما امروزه انتقادات زیادی به آن وارد شده است و نظریه های دیگری نیز ارائه شده است که دلبستگی والدین را بهتر توصیف می کند. به ویژه نظریه دلبستگی که رفتار فروید با عقده های ادیپ و الکترا را به گونه ای دیگر توجیه می کند.
بر اساس نظریه دلبستگی، پیوندهای عاطفی در اوایل کودکی به عنوان منبع امنیت عمل می کند. در نتیجه این وابستگی های اساسی مربوط به ایمنی، امنیت و بقا، کودکان قوی تر می شوند یا نسبت به یکی از والدین خود حسادت می کنند.
سوالات متداول
1. عواقب عقده ادیپ و الکترا چیست؟
عواقب عقده ادیپ در بزرگسالی عبارتند از:
- حسادت والدین همجنس گرا؛
- همجنس گرایی یا همجنس گرایی؛
- انحرافات جنسی؛
- اولویت دادن یکی از والدین بر دیگری؛
- کشش جنسی و عاطفی به سالمندان؛
- فکر کردن به یک والدین دگرجنسگرا هنگام داشتن رابطه جنسی.
2. آیا دختران به ادیپ مبتلا می شوند؟
بله، برخی از دختران 3 تا 6 ساله ناخودآگاه از نظر جنسی به پدر وابسته می شوند و نسبت به مادر احساس خصومت و عصبانیت می کنند. این هوس دخترانه الکترا نام دارد.
3- علائم عقده ادیپ چیست؟
- وابستگی بیش از حد به والدین دگرجنسگرا؛
- متعلق به والدین دگرجنسگرا؛
- خصومت با والدین همجنسگرا؛
- حسادت والدین همجنس گرا؛
- احساس تسخیر توسط والدین دگرجنسگرا.
4. چگونه در بزرگسالی با ادیپ رفتار کنیم؟
اولین قدم این است که احساسات خود را بپذیرید و بپذیرید که به کمک و درمان نیاز دارید. در مراحل بعدی توصیه می شود به جای زندگی در نقش کودک، رابطه با مادر را محدود کنید و به عنوان یک بزرگسال مستقل عمل کنید.
آخرین کلمه
مفهوم ادیپ و عقده الکترا در حال حاضر به شدت مورد بحث است و بسیاری از روانکاوان نظریه های دیگری را برای توضیح رفتارهای دلبستگی کودکان ذکر می کنند. با این حال، اگر احساس می کنید که علائم عقده ادیپ آزاردهنده و آزاردهنده کودک دلبندتان است، در اسرع وقت با یک متخصص اطفال یا روانشناس مجرب صحبت کنید تا این علائم را ارزیابی کرده و راه حل مناسب را پیشنهاد کنند.
آیا تا به حال این مشکل را از نزدیک دیده اید؟ به نظر شما چگونه می توان به این کودکان کمک کرد؟ به نظر شما چه چیزی نباید تشنگی این کودک را افزایش دهد؟
